 |
| Con đường Cách thức Mạng 04 tuần Tám sáng 11-11, đoạn gần ngã ba Ông Tạ hướng về ngã tư Bảy Nhân hậu. Đây là đoạn đường Thiên Lý thời nhà Nguyễn và là trục dọc của đại đồn Chí Hòa - Ảnh: M.C. |
Kỳ 1: Thử dựng lại đại đồn Chí Hòa trong khoảng... nghĩa địa cũ
Bản đồ quân sự mà trung úy hải quân Pháp Léopold Pallu, sĩ quan tùy viên tổng hành dinh tướng Charner (chỉ huy lực lượng thủy quân lục chiến tấn công đại đồn Chí Hòa) vẽ là hình ảnh rõ nhất về đại đồn Chí Hòa.
Đại đồn lớn tới mức trong Lịch sử cuộc viễn chinh Nam kỳ năm 1861, Léopold Pallu gọi đó là thành (citadelle).
Đại đồn Chí Hòa lớn gấp 15 lần thành Gia Định
Thành Gia Định bị thất thủ năm 1859 vuông vức, mỗi cạnh khoảng 450m, tổng diện tích khoảng hơn 0,2km2 (hơn 20 ha).
Cụm đồn lũy Chí Hòa chỉ tính riêng khu vực chính (đại đồn) đã gần 3km2 (300 ha).
Những đồn lũy trước tiên của đại đồn được xây đắp ngay sau khi thành Gia Định thất thủ ngày 14-2-1859. Theo Monographie de la province de Gia Đinh (chuyên khảo về tỉnh giấc Gia Định - 1902), thượng thư bộ Hộ Tôn Thất Hiệp đã sai bộ đội đắp đồn Tiền trên đường Thiên Lý (nay là Cách thức Mạng Tháng Tám) đi Tây Ninh. Đồn Hữu (phải) và đồn Tả (trái) nhị bên.
Lúc này quân Pháp đang ở khu vực trọng tâm Sài Gòn.
Nhì bên đã từng đụng độ nhau. Hai 04 tuần sau khi thất thủ Gia Định, 6g sáng 10-4-1859, một đội ngũ quân Việt từ đồn Tiền đi Hội chợ Lớn đã bất thần đụng một tiểu đội Pháp. Nhì bên dàn quân và nổ súng tham gia nhau. Cả nhị bên đều có người chết.
Một năm sau, 16-4-1860, Pháp tiến công choán khu vực chùa Cây Mai (góc Nguyễn Thị Nhỏ xíu - Hồng Bàng bây giờ) và chùa Kiểng Phước (theo học giả Vương Hồng Sển và nhà văn Sơn Nam, nằm góc Lý Thường Kiệt - Nguyễn Chí Thanh, có thể ở khu vực Trường ĐH Y dược TP.HCM hiện nay) mà quân nhân Việt lúc ấy đang đóng quân.
Người Pháp đơn vị đánh chiếm đoạt tiếp đồn Tiền nhưng chạm mặt sự chống trả khỏe mạnh của quân dân đại đồn nên đã tổn thất nặng, phải co cụm đi về.
 |
| Bộ đội Pháp (trái), Việt (giữa) và Tây Ban Nha (phải) trong trú đóng khu vực đại đồn Chí Hòa và bao quanh đồn - Ảnh tư liệu |
Triều đình Huế cử Nguyễn Tri Phương tham gia Nam với chức kinh lược đại thần để nhân tố khiển mọi việc. Ông đã sửa chữa, xây dựng vững chắc, quy mô hơn phòng tuyến đồn lũy, xuất hiện rõ nét đại đồn Chí Hòa.
Theo bản đồ của Léopold Pallu, đại đồn có hình thang dài, đáy lớn lõm ở giữa (theo hình thế một con rạch tự nhiên chảy ra kênh Nhiêu Lộc - con rạch này giờ không còn), cắt qua Bí quyết Mạng Bốn tuần Tám hiện nay ở con đường Bắc Hải. Đáy nhỏ dại nằm khoảng khu vực các con phố Trương Công Định, Bàu Cát (Tân Bình).
Đại đồn nằm dài theo con đường Thiên Lý (nay là Cách Mạng 04 tuần Tám - trên bạn dạng đồ bây giờ chiều dài này khoảng gần 3km). Bản đồ vẽ rất rõ đồn gồm năm khu vực cách trở nhau theo chiều ngang này; mỗi khu vực như một thành lũy riêng lẻ, hỗ tương bằng những cánh cổng lớn cam kết như cổng thành.
Có lẽ kiến tạo này để phòng khi khu vực nào thất thủ, quân đồn trú có thể rút sang khu vực khác và thực tiễn đã xảy ra như vậy khi Pháp tấn công đại đồn sau này.
Riêng khu vực sau cùng có thêm một tường bao bên trong và hai đồn lớn bên ngoài, theo phiên bản đồ bây giờ một ở khoảng ngã tư Bảy Thánh thiện và một ngay cạnh vòng xoay Lăng Phụ thân Cả. Bạn dạng đồ ghi fort des Mandarins (đồn lãnh đạo).
Đầm Sen gần đại đồn được sử dụng triệt để che chắn cạnh dài phía nam đại đồn. Và thực tế, khi liên quân Pháp - Tây Ban Nha tấn công, họ đã phải tiến công vòng qua khu đầm này.
 |
| Đại đồn Chí Hòa (màu cam - khu vực chỉ huy nằm gần Bà Quẹo - phía bắc đại đồn) và hệ thống đồn lũy xung quanh (đỏ). Giữa các đồn phía nam có thêm hai lũy dọc và ngang mà bản đồ ghi là phòng tuyến mới (nouvelle ligne). Phiên bản đồ này vẽ thiếu đồn Tây Thới giữa đồn Thuận Kiều và Rạch Tra. Các điểm màu tiến thưởng là "phòng tuyến chùa" của liên quân Pháp - Tây Ban Nha. Màu hồng là thành Gia Định thất thủ năm 1859 - Bạn dạng đồ hành quân của Léopold Pallu - Đồ họa: Trị Thiên |
 |
| Vị trí đại đồn Chí Hòa trên bản đồ Sài Gòn và vùng lân cận 1892. Lúc này con rạch thiên nhiên tạo nên góc lõm của đại đồn vẫn còn. Bên hông đại đồn là Đầm Sen. Khi tiến công đại đồn, liên quân Pháp - Tây Ban Nha phải tiến công vòng qua đây - Ảnh tư liệu - Đồ họa Trị Thiên |
 |
| Địa điểm đại đồn Chí Hòa trên phiên bản đồ bây giờ - Đồ họa: Trị Thiên |
13 đồn lũy rậm rạp quanh đại đồn và áp sát Sài Gòn - Chợ Lớn
Thật ra, không chỉ co cụm trong khu vực 3km2 đại đồn, tướng Nguyễn Tri Phương còn cho xây đắp thêm hàng loạt đồn lũy mới bảo kê đại đồn từ vòng ngoài với phạm vi kiểm soát rất rộng, hàng trăm km2.
Chi tiết, thay cho đồn Cây Mai và đồn Kiểng Phước bị mất, kế bên đồn Hữu rất lớn cách đồn Cây Mai (đã bị Pháp chiếm) gần 2km, ông cho xây dựng bốn đồn khác hầu hết áp sát hai đồn cũ, có đồn chỉ bí quyết 400, 500m. Nhị chiến lũy dài khoảng 5km nối các đồn với nhau để kiểm soát an ninh nhau cùng với kiểm soát an ninh trong khoảng xa cạnh phía nam dài 3km.
Mặt bắc đồn cũng có bốn đồn nằm cạnh các con rạch: một đồn nằm ở khu vực cầu Lê Văn Sỹ bây chừ, hai đồn nhị bên cầu Kiệu - ba đồn này cách thức thành Gia Định thất thủ khoảng 3km. Một đồn khác rất lớn phiên bản đồ quân sự của Léopold Pallu ghi fort Annammite (đồn An Nam) nằm giữa rạch Vàm Thuật và cầu kinh Thanh Đa - chúng tôi ước đoán ở khúc nối rạch Lăng và rạch Cầu Sơn, khoảng tuyến đường Nguyễn Xí (Bình Thạnh) hiện giờ. Đồn này án ngữ đoạn đường cần thiết đi Biên Hòa, nối với lực lượng quân Việt ở thành Biên Hòa chưa bị chiếm giữ lúc đó.
Nhì đồn khác, một nằm sát khu vực lãnh đạo của bộ phận chỉ huy đại đồn (Nguyễn Tri Phương, Tôn Thất Hiệp, Phạm Thế Hiển - bản đồ ghi là des Mandarins), nay là khoảng ngã tư Bảy Hiền hậu và một nằm gần khu vực vòng xoay Lăng Thân phụ Cả bây giờ.
 |
| Khu vực ngã tư Bảy Hiền khô về hướng Bà Quẹo hiện thời. Đây là khu vực trọng tâm chỉ huy đại đồn Chí Hòa xưa - Ảnh: M.C. |
 |
| Vòng xoay Lăng Phụ thân Cả sáng 11-11. Khu vực này xưa cũng có đồn cạnh bên khu lăng chiêu mộ này để kiểm soát quân Pháp từ hướng Nam Kỳ Khởi Nghĩa và bảo kê đồn chỉ đạo ở ngã tư Bảy Hiền lành - Ảnh: M.C. |
Phía sau đại đồn, về hướng bắc cũng có ba đồn lớn: Thuận Kiều (ở Tân Thới Nhứt, Q.12 hiện thời) và Tây Thới (xã Tân Thới Nhị, Hóc Môn), Rạch Tra (nằm giữa địa Hóc Môn - Củ Chi) nhằm hỗ trợ đại đồn cũng như rút quân về phía Tây Ninh khi cần thiết.
Theo nhà văn Phan È Chúc, một vị tướng Pháp lúc đó đánh giá tốt ngợi: "Thấy chế độ dụng binh của Nguyễn Tri Phương, người ta phải tin rằng vị nguyên suý nhân vật của nước Nam đã nhân thức phương lược xây đắp lối pháo đài tạm thời như Totleben ở Sébastopol, Denfert Rochereau ở Belfort, Osman Pacha trong trận Plevna".
Quân Pháp nhận xét: "Thành lũy của Nguyễn Tri Phương dựng mau như nấm mọc, hễ chỗ nào có lối đi là có ngay chiến lũy cản trở".
Có ý kiến nghĩ là sau khi mất thành Gia Định năm 1859, nhà Nguyễn chủ trương "thủ để hòa", nhưng chắc chắn hàng ngũ quân dân Việt khu vực đại đồn Chí Hòa không chỉ thủ mà thực tại đã có lúc tấn công dữ dội lực lượng quân Pháp đang chiếm giữ đóng khu vực bên ngoài thành Gia Định và dọc kinh Bến Nghé.
Chi tiết, theo nhà văn Phan È cổ Chúc, "sau khi bao vây được quân Pháp, Nguyễn Tri Phương cho quân liều chết dưới mưa đạn để hãm đồn Cây Mai. Trong đêm 3 và 4-7-1860, 3.000 quân của ông đã can đảm thu được một đồn lũy do đại úy người Tây Ban Nha Fernandez lãnh đạo với 100 lính Tây Ban Nha và 60 bộ đội Pháp. Trong tháng 11 cùng năm, quân Pháp lại tiến công khốc liệt các pháo đài ở Gia Định nhưng quân nhà Nguyễn đã tấn công lui được kẻ thù khiến quân Pháp bị thiệt hại... (Nguyễn Tri Phương - Nxb Văn Hóa Thông Tin).
Cũng trong khoảng khu vực đại đồn, các hàng ngũ dân quân Việt đã phổ thông lần đột nhiên nhập tận nơi quân Pháp trú đóng, như chiều 7-12-1860 lực lượng này đã phục kích làm thịt chết đại úy thủy quân lục chiến Barbé khi viên sĩ quan này trong khoảng chùa Khải Tường (Trường THPT Lê Quý Đôn, Q.3 hiện nay - tuyến phố Lê Quý Đôn bên hông Trường THPT Lê Quý Đôn trước 1955, chính quyền Pháp đặt tên là con đường Barbé) tới đền Hiển Trung (nay thuộc khu vực Bộ Công an trên đường Nguyễn Trãi, Q.1).
Léopold Pallu viết: "Chiều hôm đó, đại úy thủy quân Barbé cưỡi ngựa đi tuần tra như không lệ. Bạn hữu sát nhân rình rập trong một bụi cây... Ông bị đột nhiên kích bằng giáo té ngay xuống ngựa. Lũ An Nam liền cắt đầu, bò qua các bụi rậm và cỏ cao đi về giới tuyến cũ của thành Kỳ Hòa (tên người Pháp gọi đại đồn Chí Hòa). Sáng hôm sau, người ta thấy phần cơ thể còn lại (của Barbé) bị bỏ bên vệ tuyến đường...".
Quân dân Việt ở toàn cục khu vực đồn lũy Chí Hòa cuối năm 1860, theo các tư liệu của người Pháp có khoảng 21.000 quân chính quy và 10.000 quân dân dũng (vốn làm ở đồn điền nên còn gọi là bộ đội đồn điền, "mến nghĩa khiến quân tuyển mộ"). Hình như đó, quân Pháp - Tây Ban Nha lúc cao điểm chỉ có khoảng 800 quân, bị vây chặt đến nỗi sáu, bảy tháng liền không chiếm được tin tức gì trong khoảng phía Pháp.
Ngươc lại, có lẽ quân dân nhà Nguyễn cũng không nắm hết thực lực địch nên chưa quyết định tổng tiến công tái chiếm đoạt thành Gia Định.
"Một cơ hội phóng thích non sông đã bị bỏ qua" - hầu hết các nhà phân tích, nhà văn hóa của chúng ta đã thốt lên tiếc nuối rẻ về giai đoạn này như vậy.
Đón đọc kỳ 3: Quân Việt ở đại đồn Chí Hòa dũng cảm hơn quân Tây, khinh thường cái chết và "hình ảnh kỳ lạ" mà lính Pháp - Tây Ban Nha chứng kiến khi tiến công đại đồn Chí Hòa?
Tham khảo thêm: váy ngủ lụa
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét